Sytuacja geopolityczna Polski przed II wojną światową

Sytuacja geopolityczna Polski przed II wojną światową

Droga do 1939 roku:

1922-  Układ w Rapallo. Przywrócenie dyplomatycznych i konsularnych stosunków między   Rzeszą Niemiecką i Rosyjską Socjalistyczną Republiką Rad.

1925 - Traktat w Locarno. Potwierdzenie nienaruszalności zachodniej granicy Niemiec. Brak    potwierdzenia wschodniej granicy Niemiec.

1932-  Pakt o nieagresji Polska – ZSRR

1933- NSDAP 1/3 głosów w Reichstagu

1933- Propozycja wojny prewencyjnej Piłsudskiego?

1934- Polsko- niemiecka deklaracja o nieagresji. Osłabienie sojuszu Polski z Francją.

1935-1936- Włoska agresja na Etiopię

1935- Brytyjsko–niemiecki układ morski. Ustalono stosunek flot 35:100. Adolf Hitler dzień    podpisania traktatu nazwał "najszczęśliwszym w życiu" - Niemcy zostały bowiem w mocy prawa zwolnione z postanowień Traktatu Wersalskiego.

1936- Ponowne zajęcie Nadrenii przez III Rzeszę. Bierność Francji i UK.

1936- Pakt Antykominternowski Niemiec i Japonii. 1937 dołączyły Włochy.

1936-1939- Hiszpańska wojna domowa. Poligon totalitaryzmów.

1937- Wybuch wojny japońsko- chińskiej

03.1938. - Anschluss Austrii

29-30. 09.1938. - Układ monachijski. Kraj Sudecki dla III Rzeszy.

10. 1938- Zajęcie Zaolzia przez Polskę

14.03. 1939- Zajęcie Czechosłowacji przez Niemcy. Utworzenie marionetkowej Słowacji.

23.03. 1939- Zajęcie litewskiej Kłajpedy przez III Rzeszę.

23.08. 1939 Pakt Ribbentrop- Mołotow.

14.08. 1939 Traktat sojuszniczy UK- Polska. Odnowienie sojuszu z Francją.

1.09. 1939 Atak III Rzeszy na Polskę.

3.09. 1939 Wypowiedzenie wojny III Rzeszy przez UK i Francję

12.09.1939 Konferencja w Abbeville. UK i Francja postanawiają nie udzielać Polsce pomocy.

17.09. 1939 Napaść Związku Sowieckiego na Polskę.

           Polska przed wybuchem II wojny światowej była dużym państwem jak na warunki europejskie posiadającym spory potencjał militarny i gospodarczy. Terytorium państwa liczącego 389 720¹ km² zamieszkiwało ponad 34 mln obywateli. Według powszechnego spisu ludności z 1931 roku Polacy stanowili 69,2% społeczeństwa, Ukraińcy 14%, Żydzi 7,8%, Białorusini 3,9 %, a Niemcy 3,8 %[1]. Całkowita długość granic Polski wynosiła 5529 km. Granice lądowe Polski wynosiły odpowiednio:

III Rzesza Niemiecka	1912 km
Związek Sowiecki	1412 km
Czechosłowacja	984 km
Litwa	507 km
Rumunia	349 km
Wolne Miasto Gdańsk	121 km
Łotwa	109 km

       Tuż przed wybuchem wojny kształt granic uległ znaczącej modyfikacji po tym jak Niemcy zlikwidowały Czechosłowację i utworzyły państwo słowackie z księdzem Tiso na czele. Polska zyskała wspólną granicę z Węgrami w rejonie Rusi Zakarpackiej. Wydłużenie granicy południowej z Niemcami miało katastrofalne skutki dla wojny obronnej Polski. Sytuację gospodarczą charakteryzował bardzo duży udział rolnictwa w tworzeniu dochodu narodowego, natomiast poziom uprzemysłowienia był mały w porównaniu z dwoma potężnymi sąsiadami. Co prawda na początku lat trzydziestych podjęto spory wysiłek w celu zwiększenia potencjału przemysłowego,  na który złożyły się przede wszystkim budowa Centralnego Okręgu Przemysłowego oraz portu w Gdyni jednak Polska nie była w stanie dogonić potężnie rozwiniętego przemysłu Niemiec i ZSRR. To z kolej przełożyło się na jakość i ilość nowoczesnego uzbrojenia oraz zmotoryzowania Wojska Polskiego. Trzon sił zbrojnych stanowiły dywizje piechoty oraz brygady kawalerii, natomiast ilość czołgów oraz samolotów myśliwskich i bombowców była niewielka. Choć polski przemysł mógł się poszczycić udanymi konstrukcjami jak bombowce Łoś, Karaś czy czołgami typu 7TP to przemysł nie był w stanie wyprodukować tych broni w odpowiednio dużej ilości. W obliczu tej jakościowej i ilościowej przewagi wojskowej III Rzeszy Niemieckiej nad Polską niezbędne było stworzenie przez polską dyplomację odpowiedniego systemu sojuszy, które poprawiałyby bezpieczeństwo państwa. 

           Minister spraw zagranicznych Józef Beck był wychowankiem Józefa Piłsudskiego i po śmierci marszałka kierował dyplomacją II Rzeczypospolitej.  W latach trzydziestych Polska trzymała się formuły „równego dystansu” od Niemiec i Rosji wytyczonej przez Piłsudskiego. W 1932 roku zawarto polsko-sowiecki pakt o nieagresji, natomiast w roku 1934 Polska podpisała z Niemcami deklarację o niestosowaniu przemocy. Te dwa dokumenty były głównymi wyznacznikami polskiej polityki zagranicznej w latach 30-tych. Z Francją łączyły Polskę specjalne stosunki i naturalny sojusz od zakończenia I wojny światowej. Francja koncentrowała się głównie na zagrożeniu ze strony odradzających się Niemiec, zwłaszcza po dojściu do władzy Hitlera ostentacyjnie łamiącego kolejne ustalenia Traktatu Wersalskiego jak choćby wkroczenie w 1936 roku do zdemilitaryzowanej Nadrenii. Polska była na wschodzie Europy najsilniejszym elementem systemu wersalskiego i wobec izolacji ZSRR stała się dla  Quai d'Orsay „sojusznikiem zastępczym”. Nie powiodły się plany połączenia wschodnich sojuszników Francji czyli Polski i państw tzw. Małej Ententy (sojusz Czechosłowacji, Jugosławii i Rumunii), a to głównie z powodu różnic dzielących Polskę i Czechosłowację. Układ polsko-niemiecki z 1934 został źle odebrany w Paryżu, a im bardziej znormalizowane stawały się stosunki polsko-niemieckie tym bardziej Francja oddalała się od Polski. Czując coraz większe zagrożenie ze strony Niemiec Francja próbowała utworzyć tzw. Pakt Wschodni, który byłby skierowany przeciwko III Rzeszy. Zabiegi Louisa Barthou, francuskiego szefa MSZ koncentrowały się na wciągnięciu Związku Sowieckiego wraz z Polską i innymi państwami Europy Wschodniej do sojuszu przeciwko Niemcom, jednak Polska obawiała się wszelkich wiążących porozumień z udziałem ZSRR. Polska nie ufała Związkowi Sowieckiemu, a dodatkowo sojusz o jednoznacznie anty-niemieckim charakterze byłby sprzeczny z polityką równowagi do której wciąż przywiązany był minister Beck. Polityką równowagi wstrząsnęły dopiero coraz bardziej agresywne posunięcia Hitlera w drugiej połowie lat trzydziestych. Anschluß Österreichs czyli przyłączenie Austrii do III Rzeszy Niemieckiej dokonane 13 marca 1938 roku powinno było być pierwszym sygnałem ostrzegawczym dla kierownictwa polskiej dyplomacji, niestety nie było. Aneksja Austrii obnażyła słabość Francji i Wielkiej Brytanii i brak determinacji w powstrzymaniu rosnącej agresji Niemiec. Otworzyła także drogę do kolejnych żądań Hitlera pod adresem państw, które w wyniku ustaleń Traktatu Wersalskiego posiadały znaczny odsetek ludności niemieckiej czyli Czechosłowacji, Polski i Litwy. Żądania wobec Czechosłowacji pojawiły się niedługo po zajęciu Austrii i 30 września 1938 roku  doprowadziły mocarstwa europejskie do stołu negocjacyjnego w Monachium. Wielka Brytania, Francja, Włochy i Niemcy uzgodniły, przy braku obecności Czechosłowacji, że ta ostatnia odda Niemcom część swojego terytorium tj. Sudetenland czyli Kraj Sudecki zamieszkałą w większości przez Niemców. Plan likwidacji Czechosłowacji był przez Niemcy realizowany w etapach i pokojowe zajęcie Kraju Sudeckiego, w którym znajdowały się pokaźne umocnienia było jego pierwszym etapem. Hitler okłamał mocarstwa zachodnie i uśpił ich czujność deklarując, że na tym kończą się jego roszczenia terytorialne. Premier Wielkiej Brytanii Neville Chamberlain był autentycznie przekonany, że w Monachium uratował pokój za dość niską cenę. Postawa Czechów, którzy w październiku 1938 roku oddali bez walki część swojego terytorium nie zagwarantowała im jednak spokoju, a tylko przyspieszyła kres ich państwowości. 15 marca Wehrmacht zajął resztę kraju, prezydent Emil Hácha został zmuszony w Berlinie złożyć podpis pod likwidacją jego kraju. Przykład biernej postawy Czechosłowacji, tak różnej od postawy Polski pokazuje, że uległość wobec żądań Hitlera nie gwarantowała ułożenia sobie z Niemcami dobrych relacji, a wręcz przeciwnie prowadziła wprost do aneksji państwa. Przy okazji likwidacji Czechosłowacji Polska wykazała się daleko idącą krótkowzrocznością, zajmując sporną część Zaolzia w tym samym czasie. W Paryżu i Londynie wytworzyło się przekonanie, że Polska współpracuje z agresywną polityką Hitlera czy wręcz, że Beck ma z Hitlerem jakieś tajne porozumienie o współpracy. W interesie Polski w tamtym czasie powinno było być wspieranie niepodległości Czechosłowacji i wsparcie jej w obliczu presji ze strony Niemiec. Niestety w latach poprzedzających wojnę nie udało się rozwiązać problemów, które skutkowały wrogością pomiędzy Warszawą i Pragą.

            Kolejną aneksją terytorialną Hitlera było zmuszenie Litwy w marcu 1939 roku do oddania Kłajpedy, miasta portowego zamieszkiwanego przez mniejszość niemiecką. I tutaj Polska dyplomacja nie wykazała się przenikliwością i nie udzieliła żadnego wsparcia osamotnionej Litwie. Inną sprawą pozostaje to, że relacje polsko-litewskie przez cały okres międzywojenny pozostawały wrogie. Dopiero w 1939 roku Beck wymusił na Litwie ustanowienie stosunków dyplomatycznych, których oba państwa nie utrzymywały odkąd generał Żeligowski podstępnie zajął dla Polski Wilno w 1920 roku. Z perspektywy czasu wydaje się oczywiste, że w interesie bezpieczeństwa Polski było unormowanie wzajemnych relacji i utworzenie wspólnego frontu przeciwko Niemcom zarówno z Czechosłowacją na południu jak i Litwą na północy. Czechosłowacja miała nowoczesną armię i silny przemysł zbrojeniowy i wspólna z Polską obrona przed Niemcami dawała szanse wyjścia z geopolitycznego impasu. Niestety wzajemne animozje i podziały pomiędzy państwa położonymi pomiędzy Niemcami i ZSRR były silniejsze niż poczucie zagrożenia ze strony dwóch potężnych totalitaryzmów. Wszystkie państwa tzw. Międzymorza[2] miały później zapłacić za to straszliwą cenę, która urzeczywistniła się w postaci Paktu Ribbentrop- Mołotow.

           Stosunki niemiecko-sowieckie zaczęły się poprawiać po tym jak 16 kwietnia 1922 roku Rzesza Niemiecka i Rosja Sowiecka podpisały Układ z Rapallo. Oba państwa były w owym czasie izolowane na arenie międzynarodowej co z pewnością sprzyjało wzajemnemu zbliżeniu. Układ przewidywał uregulowanie wszelkich kontrowersji wynikających z zakończenia I wojny światowej oraz rezygnacji z jakichkolwiek roszczeń terytorialnych i reparacyjnych, a także przywrócenie stosunków dyplomatycznych i konsularnych między oboma państwami. Przede wszystkim jednak Układ otwierał drogę do szeroko zakrojonej współpracy gospodarczej i militarnej. Na poligonach w Rosji armia niemiecka mogła potajemnie testować i rozwijać nowe rodzaje broni, zabronionej przez Traktat Wersalski. Stosunki polsko-sowieckie uległy pogorszeniu po dojściu do władzy nazistów i zaostrzeniu antykomunistycznej retoryki przez Hitlera. Wiele wskazuje na to, że Hitler w swoich planach mógł uwzględniać wykorzystanie Polski jako tarczy przeciwko ZSRR podczas swojej rozprawy z Francją. Także w Polsce pojawiały się głosy o potrzebie sojuszu antysowieckiego z III Rzeszą wysuwane między innymi przez Stanisława Cata-Mackiewicza czy Władysława Studnickiego jednak opcja proniemiecka nigdy nie miała znaczącego wpływu na kierownictwo polskiej dyplomacji. Jeszcze w październiku 1938 MSZ Niemiec złożył Polsce propozycję zawarcia paktu o nieagresji na 25 lat w zamian za zgodę Polski na włączenie Gdańska do Rzeszy oraz budowę eksterytorialnej autostrady i linii kolejowej łączącej Niemcy z Prusami Wschodnimi. Polska odrzuciła tą propozycje. Kiedy w styczniu 1939 roku minister Beck odwiedza Hitlera ten już bardziej stanowczo artykułuje niemieckie żądania wobec Polski. Polska jednak ponownie odrzuca politykę ustępstw wobec Niemiec i zaczyna szukać sposobu zacieśnienia sojuszu z Francją. Od momentu zajęcia Pragi przez Niemców zmienia się także polityka brytyjska i Londyn po porzuceniu polityki appeasementu koncentruje swą uwagę na Polsce jako kolejnym potencjalnym celu Hitlera, a także ożywieniu sojuszu z Francją. Wielka Brytania stanowczo za późno zorientowała się, że Hitler dąży jednak z cała mocą do wojny. 31 marca 1939 roku  w brytyjskim parlamencie premier Chamberlain ogłasza gwarancje dla niepodległości Polski. Jest to bezprecedensowe wydarzenie, gdyż Wielka Brytania nie udzielała wcześniej takich jednostronnych gwarancji i świadczyć może o desperacji dyplomacji brytyjskiej w obliczu narastającego zagrożenia. Innym wytłumaczeniem może być teza stawiana przez Cata- Mackiewicza, że Wielka Brytania celowo udzieliła gwarancji, aby pchnąć Niemcy do ataku na Polskę i zdobyć tym samym czas na własne przygotowania do wojny. Prawdą jest, że Wielka Brytania w owym czasie dysponowała o wiele mniejszą armią lądową niż Polska i nie była w stanie udzielić wydatnej pomocy militarnej w razie niemieckiej agresji. Inaczej było z Francją, która co prawda posiadała znaczne siły zbrojne, jednak jak pokazały późniejsze wydarzenia były one skoncentrowane na obronie Linii Maginota i nie wywiązały się ze swoich zobowiązań wobec Polski. Kalkulacje ministra Becka należy oceniać na podstawie wiedzy jaką posiadał on w tamtym czasie. Przyjmując gwarancje brytyjskie i zawiązując sojusz z Wielką Brytanią i Francją Beck sądził, że znalazł sposób na odstraszenie Hitlera od wywołania wojny. Trzeba przyznać, że było to logiczne rozumowanie jeśli porównamy połączony potencjał wojskowy i gospodarczy Polski, Francji, Wielkiej Brytanii wraz ze wszystkimi jej dominiami do potencjału Niemiec. Niestety najistotniejszym czynnikiem warunkującym niemiecką agresję na Polskę i wybuch II wojny światowej był pakt pomiędzy Stalinem i Hitlerem. Pakt Ribbentrop-Mołotow podpisany 23 sierpnia w Moskwie był podziałem Europy Środkowo- Wschodniej pomiędzy III Rzeszę i ZSRR i dawał Hitlerowi zabezpieczenie od wschodu w czasie jego ataku na Francję. Gdyby nie doszło do podpisania tego paktu II wojna światowa mogłaby w ogóle nie wybuchnąć albo mieć zupełnie inny przebieg. Nie jest pewne czy Hitler wyczulony na ryzyko wojny na dwóch frontach wywołałby wojnę bez uprzedniego ustalenia współpracy z ZSRR. Zabiegi Francji i Wielkiej Brytanii by włączyć ZSRR do sojuszu przeciwko Niemcom toczyły się równolegle do rozmów niemiecko-sowieckich. Polska konsekwentnie nie wyrażała zgody na ewentualność wkroczenia  do Polski Armii Czerwonej jako „sojusznika”, choć zapewne nie to było głównym powodem związania się ZSRR z III Rzeszą w latach 1939-1941. Anglia i Francja nie przyszły Polsce z pomocą wojskową. Francja zgodnie z ustaleniami miała zaatakować III Rzeszę od zachodu i tym samym odciążyć broniącą się Polskę, jednak 12 września w miejscowości Abbeville we Francji sojusznicy podjęli decyzje o nie wywiązaniu się z udzielenia pomocy wojskowej walczącej Polsce. W pięć dni późnej 17 września Związek Sowiecki dokonał zbrojnej agresji i tym samym przypieczętował los Polski, która została pokonana i podzielona pomiędzy dwa reżimy totalitarne. 

     Sytuacja geopolityczna Polski przed wybuchem II wojny światowej była tragiczna i z perspektywy czasu widać, że nie było dobrego wyjścia z zaistniałej sytuacji. Decyzję ministra Becka, aby związać się sojuszem z Wielką Brytanią i Francją należy uznać, za najlepszą z dostępnych opcji. Sojusz z ZSRR był czymś niewyobrażalnym zarówno dla elit rządzących jak i ludności RP. Podobnie społeczeństwo polskie nie zaakceptowałoby pójścia na ustępstwa i stania się państwem satelickim Niemiec. Z racji swojego położenia geograficznego Polska nie miała także komfortu by być państwem neutralnym i liczyć na to, ze sąsiedzi pozostawią ją w spokoju. Otoczona przez dwa najkrwawsze totalitaryzmy w historii ludzkości Polska postanowiła związać się z demokracjami zachodnimi i bronić własnej suwerenności. Niestety siły własne były zbyt małe, a sojusznicy nie wywiązali się ze swoich zobowiązań co miało się na nich później zemścić.

Wybrana literatura:

1.  Karski Jan, Od Wersalu do Jałty. Wielkie mocarstwa wobec Polski 1919-1945,  
    Wydawnictwo Poznańskie, 2014

2.   Cat-Mackiewicz Stanisław, Polityka Becka, Wydawnictwo Universitas, Kraków 2012

3.   Żurawski vel Grajewski Przemysław, Geopolityka-Siła-Wola. Rzeczypospolitej zmagania z losem,
     Ośrodek Myśli Politycznej, Kraków 2010

4.    Batowski Henryk, Między dwiema wojnami 1919-1939, Wydawnictwo Literackie, 2001

---

[1] Drugi Powszechny Spis Ludności z dnia 9 grudnia 1931 r. na stronie:

http://mbc.cyfrowemazowsze.pl/dlibra/aresults?action=SearchAction&QI=0053748E02161E4F2870F69AEB287881-25  (dostęp z dn. 14.01.2105)

[2] Idea Międzymorza w koncepcji Józefa Piłsudskiego miała być sojuszem państw Europy Środkowo- Wschodniej stanowiących przeciwwagę dla imperializmu niemieckiego i rosyjskiego.

 Wykorzystana mapa ze strony  http://adrianchapman.com/maps/europe_1939aug_800x720.php